TBMM İnşaat Mühendisleri Odası Su Hakkı Raporu |
 |
SU BİR YAŞAM HAKKIDIR ·
Türkiye suyu özelleştirme 'programına' alınmıştır. Dünya Su Forumu'nun
İstanbul'da toplanması tesadüfî değildir. Dünya Su Forumu'nun toplandığı
ülkeler özelleştirme kıskacına alındığı bilinmektedir. · Suyun ticarileştirilmesi, tatlı su kaynaklarının azalması, küresel ısınma vb. gerekçe gösterilerek meşrulaştırılmaya çalışılmaktadır. · Türkiye'de kişi başına düşen yıllık teknik ve ekonomik olarak kullanılabilir su miktarı 1430 m³'tür. Bu rakamın anlamı şudur: Türkiye "su stresi" çeken ülke durumundadır. Ayrıca 112 milyar m³'lük su potansiyelinin 40 milyarlık (% 36) bölümü değerlendirilebilmektedir. Geri kalan kısmı boşa akmaktadır. 2030 yılında nüfusumuzun 100 milyona ulaşacağı, su kaynaklarının % 100 verimle kullanılacağı düşünülse bile, bu miktarın 1000 m³'e düşeceği ve Türkiye'nin de su fakiri ülkeler arasına gireceği bilinmelidir. · Türkiye'de şu anda yapımı tamamlanmış yaklaşık 230 baraj bulunmaktadır. Türkiye suyunun yüzde 15'i içme ve kullanmada, yüzde 75'i tarımsal sulamada, yüzde 10'u ise sanayide tüketilmektedir. · Türkiye'de toplam nüfusun yüzde 68'ine kanalizasyon şebekesi hizmeti verilmektedir. Toplam nüfusun sadece yüzde 34'üne atıksu arıtma tesisinden yararlanmaktadır. Yüzde 34 oranı, OECD ülkeleri ortalamasının (% 64'ün) ve AB ülkelerinin (Malta hariç) en düşük değeridir (10). Türkiye'de su kaçağı ve kayıplarının oranı ortalama yüzde 30-40 oranındadır(11). Bu oran ile Türkiye, Avrupa ülkelerinin çok gerisindedir. · Hidroelektriğin Türkiye'deki gelişimi incelendiğinde 1989'larda toplam ihtiyacın yüzde 60'ı hidroelektrikten sağlanırken, bugün yüzde 27'e düşmüştür. Ayrıca şu an da Türkiye'nin enerji ihtiyacının yaklaşık yüzde 43'i doğal gazdan, yüzde 28'si kömürden, geri kalan yüzde 4'lük bölüm ise fueloil'den karşılanmaktadır. 1995 yılından bu yana doğalgazdan enerji üretimi yüzde 15 artmıştır. Türkiye'nin enerji üretimi doğalgaza bağımlı hale getirilmiştir. ·
Antalya ilinin suyu, Fransız su devi Suez firmasının yönetimine
geçmiş, su fiyatları özelleştirmeden sonra yüzde 130 artmıştır.
Edirne suyunun özelleştirilmesinde yolsuzluk yaptığı ortaya çıkan
konsorsiyumun, aynı yöntemlerle dokuz kentte daha suyu özelleştirmeye
çalıştığı bilinmektedir. · Dünya Su Konseyi, forum konularının belirlenmesinde ve forumun politik sürecinde asli unsurdur. 5. Dünya Su Forumu'nun komitelerindeki Türkiye ayağını oluşturan temsilcilerin, bulunma nedeni ise yerel destek sağlamaktır. Forumun politikalarının oluşturulmasında Dünya Su Konseyi üyeleri belirleyici unsurdur. Forumun Türkiye ayağında, ilgili devlet kurumları seferber edilmiş, foruma katılanların büyük çoğunluğunu bu devlet kurumları oluşturulmuştur. Çevre ve Orman Bakanlığı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi çalışanları ile özellikle DSı ve EıE çalışanları forumun Türkiye ayağının ana katılımcıları olmuştur. Foruma katılım için kamu kurumlarının ne denli seferber edildiğine bakıldığında bu durum açıkça görülecektir. ınşaat
Mühendisleri Odası: "Su ihtiyaç değil hayatın devamı için vazgeçilmez
ve temel bir insan hakkıdır, metalaştırılamaz." Suyun önemi gün be gün tüm ülkeler için artmaktadır. Su, küresel ısınma tartışmaları nedeniyle de en popüler tartışma konularından birine dönüşmüştür. Türkiye'de son dönemde su kesintileri, belediyelerde su yönetimi ile ilgili yaşanan yolsuzluklar, 5. Dünya Su Forumu'nun ilgi alanına giren tartışmalarla yerel bazda ve ülke genelinde su politikaları gündemi işgal etmeye başlamıştır. 5. Dünya Su Forumu'nun Türkiye'de yapılacağının duyurulmasıyla birlikte kamu kurumları, bu büyük uluslararası organizasyon için seferber edilmiştir. TUSıAD gibi ulusal sermayeye yön veren "sivil toplum kuruluşlarının" bile içinde yer aldığı pek çok toplumsal, siyasal kesim, su sorunları ve çözüm önerileri ile ilgili görüş oluşturma, görüşleri rapor haline getirerek kamuoyuyla paylaşma ihtiyacı hissetmiştir. Önümüzdeki sürecin, su ile ilgili sıcak gelişmelere tanıklık edeceği açıktır. ınşaat Mühendisleri Odası Su Çalışma Grubu, suya kendi bakışını yansıtan, suyun insanlar için önemini hatırlatan, Türkiye'deki su politikalarını ve suyun özelleştirilme sürecini de içine alan bir rapor hazırlamıştır. Su, insan hayatının devamı için vazgeçilmezdir ve temel bir insan hakkıdır. Bugün suyumuzun karşı karşıya bulunduğu tehlikenin boyutu, aynı zamanda su hakkının mücadele edilmeden kazanılmayacağını da göstermektedir. Bu
nedenle bu rapor, su hakkı mücadelesi verenlere ve tüm halkımıza
atfedilmiştir. Su hakkı, ınsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nde özellikle belirtilmemiş olmasına karşın yaşam hakkının (3. Madde), suya erişimi kapsadığı iddia edilebilir (3). 1994 Uluslararası Nüfus ve Kalkınma Konferansı Eylem Programı'nda herkesin yeterli standartlarda yaşama hakkı içinde su ve sağlığın korunması da yer almıştır. 1999'da Genel Toplantı Kararı (53/175) temiz suyu temel insan haklarından bir olarak tanımıştır(3). Su hakkının en geniş tanımının yapıldığı uluslararası belge, 26 Kasım 2002 tarihinde yayımlanan, Birleşmiş Milletlerin Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi Genel Açıklama 15'dir(4). Birleşmiş Milletlerin Açıklamasına göre herkesin yeterli, güvenli, fizikî olarak ulaşılabilir ve bedeli ödenebilir suya erişim hakkı vardır. Bir ailenin gelirinin yüzde 2'sinden fazlasını su faturası oluşturamaz. Su hakkı ile ilgili devletin yükümlülüğü tam olarak tanımlanmamış olsa da devlet, su hakkı açısından güvenli, ulaşılabilir su temin etmekle sorumludur. Devlet, toplumun tüm kesimlerine güvenli ve sağlıklı su sağlamakla yükümlüdür. Su hakkı kavramının, uluslararası alanda yaygınlaştırılması bazı devletlerin bu kavramı kabul etmemelerinden dolayı zorlaşmaktadır(3). Örneğin ABD su hakkının uluslararası kabulüne karşı çıkmış, Kanada ise Birleşmiş Milletlerin 2002 ınsan Hakları Komisyonu oturumunda, su hakkının varlığını kabul etmeyen tek ülke olmuştur. Ancak Kanada, uluslararası ve Kanadalı sivil toplum kuruluşlarının baskıları sonucu bu konudaki tutumunu yumuşatmıştır(6). Bir
Doğal Kaynak Olarak Su Bir
Doğal Kaynak Olarak Suyun Önemi Yerine
bir başka şeyin ikame edilememesi nedeniyle su meta olarak düşünülemez
ve kullanılamaz. Hiç kimsenin, hiçbir kuruluşun, topluluğun, sınıfın
ya da devletin; suyu kirletme ve sudan kar elde etme hakkı yoktur.
Ne var ki günümüz sermaye birikiminin temel unsuru metalaşma olduğundan,
sermaye gruplarının suya egemen olma ve suyu metalaştırma çabaları
vardır. Bu çabanın önünde durabilecek tek güç ise suyu bir hak olarak
tanımlayan geniş kitleler ve onların su hakkı mücadelesidir. Suyun dağılımı, yıllara, mevsimlere ve bölgelere göre eşit bir dağılım sergilememektedir. Su varlığının değerlendirilmesi, genelde kişi başına düşen su miktarı ile belirlenmektedir. Bu nedenle, nüfusun dağılımı da su potansiyelinin değerlendirmesinde önemli bir ölçüttür. Değerlendirme de, kişi başına düşen su miktarı 1000 m3'ün altında olan ülkeler "su fakiri"; 1000 ile 3000 arasında olanlar "su kısıtı -su stresi çeken ülke"; 10000 m3'ün üzerinde olan ülkeler ise "su zengini " olarak tanımlanmaktadır. Türkiye'nin
Su Kaynakları Türkiye, Asya ve Avrupa kıtaları arasında yer alır. Üç tarafı denizlerle çevrili olan Türkiye'nin 8300 km uzunluğunda kıyı şeridi bulunmaktadır. Türkiye'nin toplam yüzey alanı 779452 km2 olup, yüzde 98.17 si toprak, geriye kalan yüzde 1.83'ü suyla kaplı alandır. Türkiye'de
şu anda yapımı tamamlanmış yaklaşık 230 baraj bulunmaktadır. Türkiye
suyunun yüzde 15'i içme ve kullanmada, yüzde 75'i tarımsal sulamada,
yüzde 10'u ise sanayide tüketilmektedir. Su tüketiminin yüzde 75'ini
kaplayan tarımsal sulamada, vahşi sulama tekniklerinden vazgeçilip,
serpme veya damla sulama tekniklerine geçilmesi durumunda su tüketiminde
yaklaşık yüzde 30-40 oranında tasarruf sağlanacağı düşünüldüğünde
teknolojinin doğru kullanımının önemi daha iyi anlaşılabilir. İçmesuyu
ve Atıksu Hizmetleri şebeke suyundan faydalanan kişi sayısı gün be gün artmaktadır. 2004 yılı rakamlarına göre toplam nüfusun yüzde 78'ine şebeke suyu hizmeti verilmektedir(10). Türkiye'de su kirlenmesini önleme ve atıksu arıtımı konusunda dünya ortalamasının oldukça altındadır. Türkiye'de toplam nüfusun yüzde 68'ine kanalizasyon şebekesi hizmeti verilmektedir. Toplam nüfusun sadece yüzde 34'üne atıksu arıtma tesisi hizmeti verilmektedir. Yüzde 34 oranı, OECD ülkeleri ortalamasının (%64'ün) ve AB ülkelerinin (Malta hariç) en düşük değeridir (10). ıçmesuyu ve atıksu hizmetindeki en büyük sıkıntılardan bir tanesi, ilgili kurum ve kurumların sorumluluklarının belirsizliğidir. Plansız şehirleşme de hizmetlerin ulaştırılmamasında önemli bir faktördür. Türkiye'de su verimliliği ile ilgili herhangi bir çalışma yapılmamaktadır. Türkiye'de su kaçağı ve kayıplarının oranı ortalama yüzde 30-40 oranındadır(11). Hukuksal
Açıdan Türkiye'de Suyun Yönetimi Osmanlı
devletinin son dönemlerinde ise özellikle Tanzimat döneminde, türlü
içtihadı bir araya getiren ve yasa yerine kullanılan "Mecelle"
kuralları uzun süre hüküm sürmüş ve su hukukunun oluşumunda etkin
rol oynamıştır. Mecelle kural olarak sulardan herkesin yararlanabileceğini
kabul etmektedir. Örneğin yeraltında cereyan eden sular kimsenin
mülkü değildir (Mecelle 1235. Md.). 1961
Anayasası'nın 130'cu maddesi "Tabii servetler ve kaynaklar
devletin hüküm ve tasarrufu altındadır. Bunların aranması ve işletilmesi
hakkı devlete aittir. Arama ve işletilmesi devletin özel teşebbüsle
birleşmesi suretiyle veya doğrudan özel teşebbüs eliyle yapılması
kanunun açık iznine bağlıdır." hükmünü getirmiştir. a) Özel mülkiyet ve özel hukuk konusu olan sular: Bunlar çıktığı arazinin ayrılmaz parçası kabul edilmiş ve arazi sahibinin mülkiyetinde olduğu, yasada hükme bağlanmıştır (M.K. Md. 679). Kaynaklar, gözeler ve bunlara benzeyen sular bu bölümde sayılmıştır. Bu sulara sahip olmak için toprak mülkiyetinin kazanılması yeterlidir. Bu suların, özel mülkiyetin konusu kabul edilmesi, bunun sonucu olarak mülkiyet, irtifak ve kullanma hakları da Medeni Kanunla düzenlenmiş ve tapu sicili esasına tabi tutulmuştur. b) Genel sular: Üzerlerinde özel mülkiyet tesisine yer verilmeyen
denizler, akarsular (nehirler, akarsular, çaylar, büyüklük ve küçüklüklerine
göre genel veya özel su sayılırlar.) toprak yüzeyinde akmayan durgun
sular (bunlar büyük ve küçük göllerdir) mülkiyeti akarsulara benzer
şekilde ele alınabilir. Yeraltı suları genel su olarak kabul edilmektedir.
Medeni Kanun'un 641/2. maddesine göre genel sularda, özel mülkiyet
söz konusu olamaz. Ancak Medeni Kanunumuz, genel su ile özel su
ayırımındaki çizgiyi belirtmemiştir. ·
Kaynaklar üzerindeki mülkiyet hakkı (M.K. 644/II, 679/II)
927 sayılı Sıcak ve Soğuk Maden Sularının ıstismarı ile
Kaplıcalar Tesisatı Hakkında Kanun: (10.06.1926) 4373
sayılı Taşkın Sulara ve Su Baskınlarına Karşı Koruma Kanunu :(14.01.1943) 4759
sayılı ıller Bankası Kanunu: (13.06.1945) 6200
sayılı Devlet Su ışleri (DSı) Genel Müdürlüğü Teşkilat ve Görevleri
Hakkında Kanun: (18.12.1953) 1980'li yıllardan başlayarak DSı'nin bir kısım uygulamalarının ve projelerinin yapım ve yönetiminde yavaşta olsa değişimler başlamış, aynı zamanda Büyükşehir Belediyeleri'nin, su yatırımlarında yetkilendirilmesi maksadıyla yasal düzenlemeler getirilmiştir. Ancak DSı'nin Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki Yasa'da da değişiklikler yapılmadan bu düzenlemeler gerçekleştirilmiştir. 7478
sayılı Köy ıçme Suları Hakkında Kanun: (09.05.1960) Köylerin içme ve kullanma suyunun temin edilmesi, iletilmesi ve dağıtımı hizmetleri; 1960'lı yıllarda kurulan Köy ışleri ve Kooperatifler Bakanlığı Yol Su Elektrik Genel Müdürlüğü'ne devredilmiştir. (16.07.1964 tarih ve 3-6/3349 Sayılı Kararname) 167
sayılı Yeraltı Suları Hakkında Kanun: (16.12 1960) Su
ile ilgili birçok uygulama, Medeni Kanunu'nun bazı maddelerinde
yer almıştır. 167 sayılı yeraltı suları hakkında kanunun yürürlüğe
girmesiyle birlikte Medeni Kanunu'nun suya ilişkin bazı maddeleri
hükümsüz kılınmıştır (M.K. Md. 682, 683, 684, 685). Çünkü 167 sayılı
yasada korunmaya ilişkin bir hüküm yoktur. Korunmaya yönelik sorunların
çözümünde, hukuki görüş farklılıklar olmakla birlikte, sorunlar
ortaya çıktığında, adli organlara götürülerek çözümler üreten kararlar
verilmektedir. Atıksuların
ve yağış sularının toplanması, yerleşim yerlerinden uzaklaştırılması
ve zararsız bir biçimde boşaltma yerine ulaştırılması gibi ıSKı
yasasının birçok hükümleri, DSı'nin görev ve yetkilerini bünyesinde
barındırır niteliktedir. 5216
sayılı Büyükşehir Belediyesi ve 5393 sayılı Belediye Yasaları da
su ve atıksu konusunda yetkili kılınmaktadır Yine 5393 Sayılı Belediye Yasası'nın 15/d maddesinde: "... Su, atıksu ve hizmet karşılığı alacakların tahsilini yapmak veya yaptırmak" yine aynı yasanın 15/e maddesinde: "Müktesep haklar saklı kalmak üzere; içme, kullanma ve endüstri suyu sağlamak; atıksu ve yağmur suyunun uzaklaştırılmasını sağlamak; bunlar için gerekli tesisleri kurmak, kurdurmak, işletmek ve işlettirmek; kaynak sularını işletmek veya işlettirmek" gibi hükümler yer almaktadır. Su
Hukuku Açısından Özetle, "Küresel su krizi" bahane edilerek, tüm halkın en temel insani ihtiyacı olan su, ekonomik bir mala dönüştürülmeye çalışılmaktadır. Küresel su krizinin asıl nedeni, suyumuzun az olması değil, nüfus artışı, hızlı endüstrileşme, çarpık kentleşme ve suyun plansız kullanılmasıdır. Örneğin Türkiye'de kentlerin su şebekelerindeki su kaçağı ve kayıplarının oranı ortalama yüzde 30-40 oranındadır(15). Türkiye'de küresel su krizine çözüm arayışında olanlar, önce su kayıplarını Avrupa ve Amerika ortalamasına yüzde 10' a çekmeye çalışmalıdırlar. Kirleten öder ilkesinin belirlendiği bu raporlarda, suyun ekonomik mal olarak kabul edilmesinde, küresel su krizinin rol aldığı ifade edilmektedir. Ancak şebeke suyunun özel sektöre devredilmesi su krizinin çözümlenmesine alternatif olması iddiasında olsa da altyapı hizmetlerini daha karmaşık hale getirecektir. ıkinci raporda aynı ülkelerin farklı bölgelerinde, farklı uygulamaların olabileceği ifade edilmiş, bunun da nedeni projelerin uygulanma biçimiyle açıklanmıştır. Yani karmaşıklık raporda ifade edilmiş ve bu karmaşıklığın yetki sorununun giderilmesinde, kamu sorumlularının teknik yeterlilikte olması, önemle vurgulanmıştır. Ancak unutulan şey, bu teknik yeterliliği sağlayacak kurumların yıllardır içinin boşaltıldığıdır. Raporda, suyun ekonomik mal olarak kabul edilmesi, israfın önlenmesine yol açacağı öne sürülmektedir. Ancak elektriğin ve doğalgazın israfı, piyasalaştırılması ile nasıl çözülmüyor ise, suyun israfı da piyasalaştırılma ile çözülemez. Yine ikinci raporda, Avrupa'daki enerji, telekom, havayolu-demiryolu taşımacılığı ve posta hizmetlerinde özelleştirmenin iyi durumda olmasına; ancak su hizmetlerinde geride kalınmasının nedenleri ile Latin Amerika'da yaşanan "kötü özelleştirmelere" alternatif çözümler tartışılmaktadır. 2005 yılında özel sektörün, şebeke suyu projelerinde, proje sayısı 57 iken, bu sayı 2006 yılında 48'e düşmüştür. Bu düşüşün ana nedeni, Latin Amerika deneyimidir. Bu deneyimlerden TÜSıAD, ders çıkarmış, örneğin bölge halkının düzenli olarak bilgilendirilmemesi, eksiklikler arasında belirtilmiştir. Bu alternatif çözümler arasında yoksul kesimlere daha kalitesiz bir hizmetin sunulması ile az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler için özel sektörün kamu tarafından sübvansiyon edilmesi de bulunmaktadır. Yani musluklarımızdan akan suyun kalitesi oturduğumuz semte göre değişecek bu da yetmezmiş gibi bunu sağlayan özel sektör zarar ettiği takdirde zararını kamu sağlayacak. ıkinci raporda, bölgelerine göre karlılık oranı maliyetlerinin yıllık 2 ile 40 katı arasında değişen su özelleştirilmeleri için devlet garantisi verilmesi önerilmektedir. Raporda özel sektörün su hizmetlerine katılımından sonra, su fiyatlarının arttığı, kabul edilmektedir. Latin Amerika özelinde az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde fiyatların artışı, su tüketiminin azalmasına neden olmuştur. Yani halk, suyu asgari oranda kullanmaya çalışmış, kirli su kaynaklarına yönelmiştir. Politik baskılar sonucu su tekellerinin, Latin Amerika'dan çekildiği yine aynı raporda ifade edilmektedir. ıkinci raporda, kullanılacak dış kredilerin kontrol mekanizmasının kolaylaştırılması ve dış kredilere devlet garantisi verilmesi önerilmektedir. Türkiye'de devlet garantisinin verildiği ilk proje olan ızmit şebeke Suyu Projesi oldukça ilginç bir deneyimdir. Akarsuların
Özelleştirilmesi 5346 sayılı 10.05.2005 tarihli yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerji Üretimi Amaçlı Kullanıma ılişkin Kanun kapsamında, akarsu santralleri ve gölalanı 15 km2'den az olan barajlar için özel sektör katılımı başlamıştır. Hidroelektrik, fosil yakıtlardan üretilen enerjiye nazaran çevreye zarar vermemesi nedeniyle daha tercih edilebilir yenilenebilir enerji kaynağıdır. Türkiye'nin hidroelektrik ekonomik potansiyelinin yaklaşık olarak yüzde 35'ni değerlendirdiği düşünüldüğünde, hidroelektrik enerjiye yatırım yapılması gerekmektedir. Ayrıca fosil yakıtlar ulusal kaynak olmamakla birlikte, siyasi, politik ve ekonomik gelişmelere oldukça fazlaca tabidir. Hidroelektrik enerji ise ulusal, doğal kaynak olması sebebiyle de yatırım için tercih edilmelidir. Hidroelektriğin Türkiye'deki gelişimi incelendiğinde 1989'larda toplam ihtiyacın yüzde 60'ı hidroelektrikten sağlanırken, 2005 yılına gelindiğinde yüzde 27'si hidroelektrikten sağlanmaktadır. şu an da Türkiye'nin enerji ihtiyacının yaklaşık yüzde 43'i doğal gazdan, yüzde 28'si kömürden, yüzde 25'i hidroelektrikten, geri kalan yüzde 4'lük bölüm ise fueloil'den karşılanmaktadır. 1995 yılından bu yana doğalgazdan enerji üretimi yüzde 15 artmıştır. şu anda Türkiye'nin enerjisi doğalgaza bağımlı hale getirilmiştir. Doğalgaz Türkiye'nin öz kaynağı olmadığı için politik ve ekonomik gelişmelerin etkisiyle fiyatı değişim göstermektedir. Ancak hidroelektrik enerji bu fiyat dalgalanmalarından bağımsız doğal, ulusal kaynaktır. Hidroelektrik santrallerin yapımı açısından değerlendirildiğinde Türkiye'de iki ana tipten elektrik enerjisi üretilmektedir: Baraj tipi ile Nehir tipi. Baraj tipi hidroelektrik santraller ihtiyacın olduğu her zaman kolaylıkla devreye girebilir ve elektrik üretebilirler. Oysa nehir tipi santrallerde genellikle depolama olmadığı için sadece gelen suya göre üretim yapılır. Barajların sulama, içmesuyu, sel önleme gibi farklı amaçlarda kullanılabilirken nehir tipi santraller sadece gelen suya göre elektrik üretmektedirler. Ayrıca Uluslararası Hidroelektrik Organizasyonu (ıHA) verilerine göre hidroelektrik projenin büyüklüğü artıkça birim kurulu güç başına düşen maliyette azalmaktadır. Bu da şu anlama gelmektedir genel olarak barajlar daha ekonomik yapılardır. Ancak nehir tipi santrallerinin yatırım bedellerinin barajlarla karşılaştırıldığında çok küçük olması nedeniyle özel sektör nehir tipi santralleri tercih etmektedir. Hidroelektrik potansiyelin değerlendirilmesinde ister baraj tipi ister nehir tipi santral olsun, havza planlaması esas alınmalıdır. Bir nehir üzerinde yapılacak herhangi bir yapı, yapının aşağısındaki diğer tüm yapıları etkilemektedir. Bu nedenle son dönemlerde Türkiye'nin gündemini oldukça meşgul eden nehir tipi santraller havza planlaması içerisinde değerlendirilmelidir. Ancak bu yapılmamaktadır. Son verilere göre, Türkiye'de 2000'nin üzerinde nehir tipi hidroelektrik santralinin değerlendirilmesi gündemdedir. Lisans alan bu projelerin birçoğunda da herhangi bir gelişme kaydedilmemiş, satışa çıkartılarak lisans ticareti yapılmış, bu da ifade yerindeyse bir "proje borsası" oluşmasına yol açmıştır. Bu projelerin büyük kısmını nehir santralleri oluşturmaktadır. Yatırım bedellerinin baraj projeleri ile karşılaştırıldığında az olması nedeniyle bu projeler, son dönemde yatırımcıların ilgisini çeken projeler olmuştur. Ancak bu projeler, uygulanış biçimleriyle suyun özelleştirilmesinin bir uygulamasıdır. Çünkü Türkiye'deki akarsuların tamamının kullanım hakkı özel sektöre devredilmiştir. Böylelikle son dönemde kamu, tüm alanlardan tasfiye edildiği gibi, su kaynaklarının yönetiminden de tasfiye edilmektedir. Siyasi iktidar genel ekonomik ve politik yaklaşımına uygun olarak, akarsularımızın özelleştirilmesinin de önünü HES'ler ile açmıştır. "Sularımızı boşa akıtmıyoruz" diyerek başlatılan HES projelerinin tamamı suyumuzun özelleştirilmesidir. Bundan önce ki uygulamalar incelendiğinde ise yapılacak herhangi bir tesisin yapımı ne kadar uzarsa, işi yapan yüklenicinin o işten o kadar çok para kazanması söz konusuydu. Bu nedenle, projeler, planlanan zamanlarda bitirilememekte ya da çok uzadığı için amaçlarının dışına çıkan yatırımlara dönüşmekteydi. Bu olumsuz tablo sonucunda akarsularımızın özel sektör yatırımına açılmasının meşruluğu sağlanmış oluyordu. Ancak
var olan yeni durum ise farklı sorunları beraberinde getirmektedir: Bölge açısından oldukça önemli Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) raporları proje yerinde inceleme yapılmadan masa başında oluşturulabilmektedir. Nehirlerin ekolojik hayatlarının devamını sağlamakda oldukça önemli olan can suları pazarlıklarla belirlenmektedir. Projelerin inşaatında standartlara uyulmamakta, inşaat sahasından çıkarılan hafriyat dere yataklarına boşaltılmaktadır. Mevcut
mevzuata göre planlama aşamasından sonra HES projelerinin denetimi
hiçbir aşamada yapılmamaktadır. Kamu denetimin hiçbir yerinde yoktur.
Akarsularımız özel sektörün insafına ve kaderine terk edilmiştir.
Türkiye'de neredeyse nehir tipi HES için başvuru yapılmamış akarsuyumuz
kalmamıştır. Özelleştirmede
Türkiye Deneyimleri: İzmit, Antalya, Edirne ve Çeşme şebeke Suyu Projenin
başlangıcında üretilen suyun üçte ikisinin İstanbul Büyükşehir Belediyesi'ne
satılması öngörülmüş ancak İstanbul Büyükşehir Belediyesi, "fiyatı
yüksek" gerekçeyle, suyu satın almamıştır. Bu konu iki belediye
arasında hala tartışma konusudur. Ancak söz konusu su, "al
veya öde" kapsamında hazine garantili olduğu için, dereye akıtılan
suyun parası firmaya ödenmiştir. Bahsedilen Sayıştay raporunda, proje çeşitli örnek projelere kıyasla 3-9 kat daha yüksek miktara mal edilmiştir. Bu maliyet de sözleşmeden dolayı, doğrudan su fiyatlarına yansıtılmıştır. Sonuç olarak suyun özelleştirilmesinin ilk deneyimi olan bu projede, dereye akıtılan su için firmaya ödeme yapılmış ve halktan tahsil edilen su birim fiyatları artmıştır. Antalya ilinin suyu, Fransız su devi Suez firmasının yönetimine geçmiş, su fiyatları özelleştirmeden sonra yüzde 130 artmıştır (13). Edirne suyunun özelleştirilmesinde yolsuzluk yaptığı ortaya çıkan konsorsiyumun, aynı yöntemlerle 9 kentte daha suyu özelleştirmeye çalıştığı ortaya çıkmıştır (13). Çeşme'de, suyun özelleştirilmesi, Çeşme ve çevresinin su dağıtımı için kurulan Çeşme Alaçatı Belediyeleri Çevre Koruma, Altyapı Tesisleri Kurma ve ışletme Birliği (ÇALBıR) üzerinden yapılmıştır. Çeşme Belediyesi, su dağıtım şebekesi için Dünya Bankası'ndan kredi almıştır. Dünya Bankası ile yapılan anlaşmada, su şebekesi işletmesinin özelleştirileceği ve suyun ton fiyatının dolar üzerinden belirleneceği gibi maddeler bulunur. 2001 yılında Çeşme'de atıksu bedeli hariç 1 m3 su, o günün para birimine göre 1 milyon 100 bin Lira iken, bu fiyat atık su bedeli dahil olmak üzere İstanbul'da 400 bin, Ankara'da 330 bin, ızmir'de 440 bin, Ege'deki turistik beldelerden Kuşadası'nda 112 bin 500, Marmaris'te ise 250 bin Lira idi. 2001 yılının ilk çeyreğinde 1 m3 suyun 1 dolara satıldığı Çeşme su fiyatlandırılmasında, Türkiye birincisi olurken, borç veren kuruluş; Dünya Bankası ise su fiyatının 2.4 dolara çıkarılması için belediyeyi zorlamaktadır (14). Suyun
Ekonomik Bir Mal Olarak Tanımlama Çabaları ve Dünya Su Forumu Suyu ya da su hakkını ekonomik pazarda, meta haline getiren her türlü işlem, suyun ekonomik bir mal olarak tanımlanmasıdır. Suyun metalaştırılmasının temelinde, suyun kavramsal olarak tanımı yapılmaktadır. Suyu, bir hak olarak değil de ihtiyaç olarak tanımlamak, "kirleten öder" ilkesini benimsemek suyu ekonomik bir mal olarak tanımlamanın meşruiyetidir. Suyun ekonomik bir mal olarak tanımlanması için suyun özelleştirilmesinin zeminini hazırlayanlar, uluslararası bir organizasyona ihtiyaç duymuşlardır. Dünya ölçeğinde bu zemini sağlayacak platform, 1996 yılında, oluşturulan Dünya Su Konseyi ve Küresel Su Ortaklığı'dır. Çok uluslu şirketler ve özel sektör temsilcilerinin oluşturduğu Dünya Su Konseyi, ilk olarak 1997 yılında Fas'ın Marakeş şehrinde, 2000'de Hollanda'nın Lahey kentinde, 2003'te Japonya'nın Kyoto kentinde, 2006'da da Meksika'da Meksiko City 'de, sonuncusu da 2009 Mart ayında İstanbul'da olmak üzere 5 adet Dünya Su Forumu gerçekleştirmiştir. Dünya Su Konseyi, kendisini, Dünya Su Forumu tanıtım broşürlerinde, "1996 yılında su alanındaki ünlü uzmanların ve uluslararası firmaların girişimleriyle kurulan 300'den fazla üyesi bulunan uluslararası bir kuruluş" olarak tanımlamaktadır. Dünya Su Konseyi, temel olarak Dünya Bankası'nın finansman ve politik desteği ile faaliyet gösteren, sermayedarlarca kurulmuş bir organizasyondur. Dünya Su Konseyi'nin, herhangi bir kamu veya resmi kurumla bağlantısı yoktur. Konseyin oluşumunda da demokratik mekanizma bulunmamaktadır. 5. Dünya Su Forumu'nun Türkiye ayağının yürütücülüğünü, Çevre ve Orman Bakanlığı, DSı, Dışişleri Bakanlığı ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi yapmıştır. Dünya Su Forumu'nun Genel Koordinatörlüğü'nü ise Dünya Su Konseyi yapmıştır. Dünya Su Konseyi, forum konularının belirlenmesinde ve forumun politik sürecinde asli unsurdur. 5.Dünya Su Forumu'nun komitelerindeki Türkiye ayağını oluşturan temsilcilerin, bulunma nedeni ise yerel destek sağlamaktır. Forumun politikalarının oluşturulmasında Dünya Su Konseyi üyeleri belirleyici unsurdur. Dünya Su Forumu içinde de aykırı seslerin çıkması beklenmekteydi. Fakat en son Meksika'da yapılan Dünya Su Forumu deneyimleri de göstermektedir ki aykırı sese fırsat tanınmamıştır. Meksika toplantısının sonuç bildirgesi hazırlık sürecine Bolivya, Venezüella, Uruguay ve Küba yer almasına izin verilmediği, bürokratik engeller çıkartıldığı bilinmektedir. Forumun yapıldığı bölge ve ülkeler incelendiğinde, o bölge ve ülkelerin sularının özelleştirilmesinin hızlandığı gözlenmiştir. Forum vasıtasıyla, ulusal su kaynaklarının uluslarüstü su firmalarının ilgi ve tasarruf altına girmesi sağlanmaktadır. Latin Amerika ülkelerinde gerçekleştirilen su özelleştirilmelerinin ve sonrasında suya gelen zamların, 4. Dünya Su Forumu (Meksika-2006) ertesine denk gelmesi tesadüf olarak değerlendiril-memelidir. Genel olarak suyun özelleştirilmesi değerlendirildiğinde, Türkiye'de ve dünyada suyun özelleştirilmesi, su yönetiminin kamu kuruluşlarından, örneğin DSı'den alınarak belediyelere; yerellere verilerek başlanmıştır. Yerelleşme sürecinde su politikalarının belirlenmesi ve planlanması uzun yılları gerektirdiği için yereller seçime endeksli yapıları gereği belirli bir süre sonra suyun yönetimini gerçekleştiremez hale gelirler. Çünkü yerel yönetim popülist yaklaşımları nedeniyle günlük sorunların çözümünü uzun vadeli sorunların önüne geçirebilmektedir. Örneğin
yerel yönetimler belirli 5 yıl gibi sürelerde yerellerin yönetiminde
bulunurlar bu nedenle kısa vadeli ve oy getirisi olan yatırımlar
yapmak isterler. Böylelikle, suyun özelleştirilmesinin toplumsal
meşruiyeti sağlanmış olur. Küresel politikalar ancak yerelleştirilerek
uygulanabilmektedir. Suyun özelleştirilmesi ile ilgili yaşanan süreç
böyle bir süreçtir. Türkiye'de son yıllarda belediyeler üzerinden alınan dış kredilerin, özelikle kanalizasyon sistemleri olmak üzere yapılan altyapı yatırımlara aktarılması tesadüf değildir. Suyun yönetiminden sorumlu kamu kurumları parçalanmış veya küçültülmüştür. Dolayısıyla bu kurumların bütçesi düşürülmüş, yatırımları yapamaz hale gelmişlerdir. Böylelikle bu yatırımlar, dış krediler vasıtasıyla gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Dolayısıyla Dünya Bankası ve IMF gibi kuruluşların, özellikle, altyapı yatırımlarına kredi vermesi, akıllara, ileride zaten yönetimini alacakları altyapı hizmetlerinin hazırlığı yapıldığı fikrini getirmektedir. Ayrıca bu kredi anlaşmalarından dolayı yabancı firmaların, Türkiye pazarına girişi de kolaylaştırılmakta, deyim yerindeyse bir taş ile iki kuş vurulmaktadır. Su endüstrisinin yıllık kârı dünya üzerinde (yaklaşık 1 trilyon USD) petrol sanayinin kârının yüzde 40'ına ulaşmıştır ve şimdiden ilaç sektörünün kârını aşmıştır (7). Dünya sularının henüz yüzde 5'inin özelleştirildiğini düşünürsek, ne kadar büyük bir kâr potansiyeli olduğu anlaşılabilir(7). Pazarın büyüklüğü rakamlardan anlaşılmaktadır. Bu nedenle, ulusal ve uluslararası sermayenin gözünü suya dikmesi tesadüf değildir. 5.
Dünya Su Forumu için Türkiye'nin Seçilme Nedeni Hızlı şehirleşmeye, sanayileşmeye ve nüfus artışına planlı çözümler bulunamadığı sürece içme, kullanma, sanayi suyu, tarımsal sulama da var olan tatlı su kaynaklarından başka bir kaynağa ihtiyaç vardır. Bu alternatif kaynaklar, atıksuların tekrardan kullanımı, deniz suyu gibi kaynaklar olabilir. Bu alternatif kaynağa suyumuz özelleştirilse de özelleştirilmese de ihtiyaç olduğu düşünülmektedir. Son dönemlerde sürekli tatlı sularımızın azlığı gündeme getirilerek suyun özelleştirilmesi tartıştırılmaya çalışılsa da dünyamızın dörtte üçü sularla kaplıdır. Aslına bakılırsa dünyamızda su sorunu yoktur, temiz su sorunu vardır. TUSıAD raporunda tariflenen mevcut durum ki Dünya Su Forumu'nda da aynı doğrultuda başka çevrelerce de tanımlanmıştır; Dünyada ve Türkiye'de herkese yetecek kadar yeterli miktarda suya ulaşılamamaktadır. Türkiye su stresi yaşayan ülkeler arasındadır. Bu tespitler ile ilgili kimsenin itirazı yoktur. Ancak tartışmayı çekmek istedikleri nokta farklı bir noktadır. Farklı olan bu nokta da suyun az olması suyun özelleştirilmesinin meşruluğu sağlanmaya çalışılmasıdır. Su sıkıntısına tek çözüm suyun özelleştirilmesi olarak sunulmaktadır. Ancak sularınız özelleştirse de özelleştirmese de, Dünya nüfusu ile sanayileşmesi ve kentleşme hızı sürekli artığı için kişi başına düşen su miktarı her gün azalmaktadır. Dolayısıyla, suyun özelleştirilmesi su sorununa asla çözüm olamaz. Su sorununa çözüm bulmak isteyenler, öncelikle tatlı su kaynaklarını kirleten etkilerin azaltılması için çaba harcamalıdırlar. Çok
uluslu şirketlerin talepleri doğrultusunda su ile ilgili programları
çoktan uygulanmaya başlanmıştır. Öncelikli olarak bir kamu kurumu
tarafından merkezi olarak yürütülen suyun yönetimi, bu kurumdan
alınmış ve daha parçalı bir yönetim haline getirilmek suretiyle
yerel yönetimlere bırakılmıştır. Böylelikle suyun yönetimi ile ilgili
yatırımlar fiili olarak yerel yönetimler üzerinden yapılması ile
kayıt dışına çıkarılarak kamusal denetim dışında kalması sağlanmıştır.
Yerel yönetimlerin bu türden uygulamaları gerçekleştirebilmeleri
için yeterli teknik donanıma sahip olmadıkları bilinmektedir. Dolayısıyla
ihtiyaç olan yatırımların gerçekleştirilmesi için özel sektör yatırımlarına
kapı aralanmış olacaktır. Suyun özelleştirilmesi kapıdadır ve bunun
meşrulaştırılmaya çalışıldığı zemin, İstanbul'da gerçekleştirilen
5. Dünya Su Forumu'dur. Organizasyondan sorumlu Türkiye tarafı açısından forum, kültürel bir organizasyon olarak ele alınmış ve yatırım yapmaları için uluslararası firmaların Türkiye'ye ilgisinin çekilmesi hedeflenmiştir. Forum sonrası ortaya çıkan tartışmalar göstermektedir ki suyu meta haline dönüştürmek ve paylaşmak isteyenlerin politikalarında önemli bir değişiklik olmamıştır. Meksika'da düzenlenen 4. Dünya Su Formu'ndan sonra yaşanan gelişmelerin ardından çok uluslu şirketler ideolojik olarak kendilerini geliştirmiş, dillerini değiştirmişlerdir. Meksika'da ki forum, suyun işletmesinin tamamen özel şirketlere devredilmesi ve bu doğrultuda özelleştirme propagandalarının yapıldığı bir forum iken, Türkiye forumu, Latin Amerika Ülkeleri'ndeki gelişmeler ve dünyadaki ekonomik krizin de etkisiyle olsa gerek, daha "yumuşak" yeni politikaların oluşturulmaya çalışıldığı bir forum olarak gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Önceki
Dünya Su Forumları'nın protesto edilmesi ve Latin Amerika'da çok
uluslu firmaların kıtayı birer birer terk etmesi gibi etkilerle;
sermayenin, suyun özelleştirilmesi konusunda kullandığı dili değiştirmeye
çalıştığı söylenebilir. Firmalar, suları özelleştirerek kendince
insanlara nasıl "su hakkı" sunduklarını anlatmaya başlamış
ve suyun özelleştirilmesinde "kamu-özel sektör işbirliği formülü"
ile bir geçiş dönemi tanımlamışlardır. Gerçekte bu durum, tam olarak kamunun özel sektör adına rol alması anlamına gelmektedir. Sorumluluğu kamu özel sektör ile paylaşacak, karı ise sadece özel sektör alacaktır. Bu da kamunun özelleştirilmesi ya da başka bir ifadeyle kamu özel sektöre yardım eden, kamunun özel sektörün işini kolaylaştıran bir yapıya dönüştürülmesi anlamına gelmektedir. Zaten hâlihazırda da durum bundan farklı değildir. Kamu, tavsiye edilmiş, devlet kurumlarının içi boşaltılmış ya da işlemez haline getirilmiş, kamu çalışanlarının ruh hali özel sektör devralsa da "kurtulsak" halindedir. Yani önümüzdeki dönem hizmet sektörlerin özelleştirilmesinden sonra kamunun da yeniden yapılandırılacağı beklenen bir dönemdir. Yani
özetle, kamu-özel sektör işbirliği, suyun yönetiminde, özel sektörün
su parasını alamadığı yoksul bölgeler için devletin devreye girerek
sübvanse etmesi anlamına gelmektedir. Ayrıca kamu-özel sektör işbirliği,
suyun özelleştirilmesinde devletin de riske ortak olmasını sağlayan
bir düzenek ve su faturalarının tahsilâtında kamu organlarının kullanılması
anlamına gelmektedir. Sonuç olarak niyet değişmemiştir, yaşam hakkımız
olan suyumuzu pazar olarak gören zihniyet, kendine yeni yollar aramaktadır. Böylelikle,
kamu kurumlarının zaten yapmakla yükümlü oldukları şeyleri yapmak
için karından ufak bir miktar ayıran firmalar, bölge halkı ve toplum
nezdinde daha "sevimli" görünecektir. Sonuç |
| Kaynakça: 1.
UN Press Release, "International Year of Freshwater 2003: UN
International Year of Freshwater to Galvanize Action on Critical
Water Problems", http://www.un.org/events/water/launchrelease.pdf |